نويسنده ابتدا ديدگاه‌ها دربارة جامعیت قرآن (رابطه قرآن با علم) را به اجمال بررسي مي‌كند و نظر «هدف هدایتگری قرآن» را مي‌پذيرد، سپس به پیشینه تفاسیر علمی و معرفی و نقد مختصر التفسیر التربوی «انوار الباز» و تفسیر تربیتی «حسن میرزاخانی» می‌پردازد و در بحث آسیب‌هاي تفسير تربيتي قرآن چهار مورد (1- آسیب‌های مفسر تربیتی 2- آسیب شناسی مبانی تفسير تربیتی 3- آسیب‌های روش شناختی تفسير تربيتي 4- آسیب‌های منابع تفسير تربيتي) را بررسي مي‌كند.

تفسير، قرآن، تربيت، آسيب‌شناسي

شناخت دقیق هر علمی نیازمند فهم مبانی، مبادی، اهداف، اصول و ديگر اموری است که ساختار آن علم را تشکیل می‌دهد؛ البته پیشرفت و پویایی آن علم تنها متوقف به امور یاد شده نیست، بلکه برای پیرایش آفات و چالش‌های احتمالي بر سر راه، نیازمند آسیب‌شناسی و یافتن آفات و لغزش‌های آن علم هستیم و در صورت نادیده گرفتن یا تسامح نسبت به آن، از هدف دور خواهيم شد و چه بسا آثار زیان باری را شاهد خواهيم بود.
یکی از رشته‌های علوم اسلامی که نیاز به آسیب شناسی جدی دارد، علم تفسیر است. آسيب‌شناسي مفسر را از فرو رفتن در اشتباهات و لغزشگاه‌ها ایمن می‌کند و می‌توان ادعا کرد روایاتی که از تفسیر به رأي نهی کرده‌اند، به بعد آسیب شناسی نظر داشته‌اند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که کار قابل توجهی در این عرصه نشده و فقط در زمینه تفاسیر روایی بگونه‌ای بحث آسیب شناسی انجام شده است (ر.ک. به: رستمی، علی ).)اکبر آسیب شناسی و روش شناسی تفسیر معصومان
در این نوشته به آسیب شناسی تفسیر تربیتی مي‌پردازيم، زیرا اين شیوه از تفسیر نيز ممکن است به شکلی درست براي هدایت مردم يا به شيوه‌اي نادرست براي انحراف آنان استفاده شود. بنابراين اگر مفسر در تفسیر تربیتی معیارها و اصول را رعایت نکند، دچار لغزش، کاستی و آسیب خواهد شد.

آسیب: به معنای زخم، عیب، نقص (دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، 1 / 144) گزند، زیان و خسارت (عمید، حسن، فرهنگ عمید، 1 / 44) است.
تفسیر: در لغت به معنای آشکار کردن و پرده برداری (فیروز آبادی محمدبن یعقوب، القاموس المحیط، 2/114) و یافتن مقصود از کلام پیچیده (ابن منظور، لسان العرب، 10 / 25) آمده است.
تفسیر در اصطلاح: دانشی است که با آن می‌توان کتابي فرستاد، فهميد، مبانی آن را روشن ساخت و به احکام وارا كه خدا بر پیامبرش محمد حکمتهایش دست یافت (زرکشی، بدرالدین محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، 1/13).
به اعتقاد علامه طباطبایی تفسیر بیان معانی آیات قرآن و کشف مراد و مقصود آیات است (طباطبایی، سید حسین، تفسیر المیزان، 1/4).
برخي صاحب‌نظران تفسیر را کشف و پرده برداری از ابهامات کلمات و جمله‌های قرآن وتوضیح مقاصد و اهداف آنها مي‌دانند (رضایی اصفهانی، محمد علی، منطق تفسير قرآن (2)، روش و گرایش تفسیری قرآن، 23).
تربیت: در لغت به معنای فراهم آوردن موجبات فزونی و پرورش و زدودن خصوصیات ناپسند اخلاقی می‌باشد (باقری، خسرو، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، 1/37).
تربيت در اصطلاح بر انگیختن و فراهم آوردن موجبات رشد و پرورش شکوفایی تمامی استعدادها، توانایی‌ها و قابلیت‌های انسان به منظور رسیدن به کمال و سعادت مطلوب (بهشتی، محمد، مبانی تربیت از دیدگاه قرآن، 35) است.
تفسیر تربیتی: تفسیر آیات بر اساس نظام تربیتی قرآن است و به عبارت دیگر به تفسیر قرآن با رویکرد تربیتی تفسير تربيتي مي‌گويند.
آسیب شناسی تربیتی: پیدا کردن عیب، نقص و مشکلاتی که در تفسیر تربیتی پدید می‌آید.

قرآن کریم خود را کتاب هدایت، رحمت و شفاي بیماري‌های روحی و جسمی معرفی می‌کند و اين همان تربيت انسان (اسراء/ 9)،،إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتي هِيَ أَقْوَمُ است. .وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَو (اسراء/ 82) و... ، امّا مفسران و دانشمندان به گونه شايسته به این امر نپرداخته‌اند و تنها به کلیات مطالب هدایت و تربیت بسنده کرده‌اند یا به طور کلی از آن چشم پوشيده‌اند. شاید آنان رسالت تربیتی قرآن را امري روشن و بي‌نياز از توضیح و تبیین می‌دیدند. در هر صورت این عملکرد باعث شد با وجود عمق و پویایی قرآن در زمینه تربیت و هدایت، امروزه شاهد نبود نظام تربیتی قرآنی به صورت صحیح و سازمان یافته باشیم که نتیجه آن نبود بهره‌وری لازم از هدف اصلی قرآن است.

مفسران امامیه و اهل سنت در تفاسیر خود به مطالب تربيتي توجه كرده‌اند، مانند تفسیر كبير فخر رازی، (م 546 ق) آلوسی، (م 1270 ق) فی ظلال القرآن، سيد قطب، (م 1387 ق) تبیان، شيخ طوسي، (م 460 ق) قرآن كريم ملاصدرا (م 1045 ق) و آثار غزالي (م 505 ق)؛ ولی اين تلاش‌ها عمدتاً در حدّ اشارات کلی و پراکنده به مسئله تربیت باقي ماند و در عمل نتوانست یک نظام دقیق تربیتی ارائه كند.
در چند سال اخیر دو تفسیر تربیتی عرضه شده است که به طور اجمالی به نقد و بررسی آنها می‌پردازیم.

آقای حسین میرزاخانی این کتاب را در یک جلد تألیف و سوره حمد و بقره (تا آیه 39) را تفسیر كرده است. وي در آغاز سورة حمد، ذیل بسم الله الرحمن الرحیم، بعد از بیان نکات تفسیری به برکات تعلیم و تعلم و تفسیر تربیتی از امام خمینی(ره) اشاره و در سوره حمد 5 نکته تربیتی را توضيح داده است در سوره بقره نیز بعد از بیان نکات عمومی آیات، به یک برداشت تربیتی اشاره نموده است.
 
نخستين
تفسير تربيتي
اخلاقي، عرفاني، فقهي، فلسفي
قرآن كريم
جلد اول
تقرير و تأليف
حسين ميرزا خاني

اين تفسير مباحث تربیتی اندكي را بیان کرده و از روایات نیز كمتر بهره برده و بیشتر به جنبه‌های اخلاقی و اعتقادی پرداخته است، از اين رو بین محتوا و عنوان آن (تفسیر تربیتی) همخوانی چندانی وجود ندارد و اصولاً تفسير تربيتي مصطلح به شمار نمي‌آيد.
چند نقد ديگر بر تفسير تربيتي آقاي حسين ميرزا خاني
1ـ مقدمه ندارد، لذا ضرورت بحث و روش آن مشخص نشده است.
2ـ مفردات آيات را شرح نداده است.
3ـ به جز تفسير الميزان از ساير تفاسير كمتر استفاده كرده است.
2- التفسیر التربوی للقرآن الکریم
مؤلف این تفسیر سه جلدي آقای انوار الباز است. او در مقدمه می‌نویسد: «این تفسیر درصدد بیان تفسیر آیاتی است که مناسب نیاز امروز بشر می‌باشد؛ به گونه‌ای که برای زندگی مردم راهگشا و کارساز مي‌باشد و محدود به معارف، نکات و اهداف تربیتی است تا خواننده با کمترین زحمت به این هدف راه يابد، لذا از میان مباحث لغوی و فقهی و جار و جنجالهای کلامی و چیزهايی که انسان را از روح قرآن واستنباط مسائل تربیتی که منظور و هدف قرآن است دور می‌کند، چشم مي‌پوشم».
سپس روش خود را این گونه بیان می‌کند:

سوم) با توجه به مخاطبان قرآن (عقل و بیداری وجدان و رهروان تهذیب و کمال) اهداف اجرايی هر مقطع بیان می‌شود.
التفسير التربوي
للقرآن الكريم
أنوار الباز
المجلد الاول
دار النشر الجامعات ـ مصر
چهارم) ذکر محتوای تربیتی آیات که ابتدا شرحی متناسب آن ارائه شده و سپس اهداف تربیتی و راه وصول به آن بیان می‌شود.
پنجم) در مرحله آخر بیان نکات تربیتی که آیات قرآن به آن اشاره دارند.
سیر نوشتار التفسیر التربوی به این شکل است: معانی کلمات و مفردات، اهداف و درسهای رفتاری آیات، محتوای تربیت آیات و در نهایت بیان نکات و پیام‌های تربیتی آیات. مهم‌ترین منابع تفسیری التفسیر التربوی نيز عبارتند از: فی ظلال القرآن، سید قطب. الاساس فی التفسیر سعید حوی، مقاصد القرآن الکریم حسن البناء، زهرة التفاسیر محمد ابن زهر، المنار رشید رضا، تفسیر طبری، تفسیر قرطبی و تفسیر ابن کثیر.
بررسي: اگرچه این تفسیر در نوع خود جدید، جالب و معطوف به مسائل تربیتی است، ولی بعضی کاستی‌ها در آن دیده می شود، از جمله:
1. مناسب بود مبانی، اصول، اهداف و روشهای تربیتی قرآن در مقدمه این تفسیر تبیین و طبق این چارچوب به تفسیر آیات مربوطه پرداخته مي‌شد.
2. در قسمت محتوای تربیتی بیشتر به تفسیر کلی آیات پرداخته شده و مطالب تربیتی كمتر بیان شده است، چنان که در قسمت اهداف رفتاری نیز این مطلب مشهود است.
3. نکات تربیتی به طور نظام وار دسته بندی و تفکیک نشده و چه بسا نکات اخلاقی و کلامی تحت آن بیان شده است.
4. انسجام کافی ندارد.
5. در هر بحث مجموعه‌ای از آیات بررسی شده است، در حالی که مناسب بود هر آیه (مخصوصاً آیاتی که به تنهایی مطالب تربیتی دارند) به طور مستقل تفسیر و تبیین مي‌شد.
6. جامعیت لازم در مباحث تربیتی را ندارد، به طوری که به بعضی نکات تربیتی بسنده شده است.
7. از منابع روايي كمتر استفاده شده، در حالي كه بسياري از نكات تربيتي بيان شده است.. و اهل‌بيتوآيات در روايات پيامبر
براي آشنايي بيشتر با دو تفسير ياد شده، مباحث تربيتي آنها در ذيل سورة حمد را بازگويي مي‌كنيم.

آقاي ميرزاخاني در تفسير خود بعد از اشاره به دو نكته به چند مطلب تربيتي زير مي‌پردازد::تربيتي از كلام امام خميني

نقش مالك يوم الدين در سياق حمد، آن است كه اعتقاد به قيامت جزو بهترين نعم الهي است، همانطوري كه رحمانيت خداي سبحان باعث محمود بودن اوست؛ مالك روز قيامت بودن هم باعث محمود بودن است. اگر خدايي كه رحمان و رحيم است، به عنوان مالك يوم الدين هم شناخته شود، انسان بين خوف و رجاء حركت مي‌كند. اگر هميشه سخن از رحمت حق باشد، انسان يك بعدي بار مي‌آيد و احياناً زمينه تجرّي و غرورش فراهم مي‌گردد (تفسير تربيتي، ميرزا خاني، 76).

توجه به آيات قبل (1 ـ 5 سوره حمد) حالت مخصوصي براي بندگان در حال عبادت به وجود مي‌آورد. بنده در ابتدا، عظمت اين جهان و موجودات آن را مي‌بيند و نعمت‌هايي كه آفريدگار جهان به او اعطاء كرده است، همه را از نظر مي‌گذارند. زبان به حمد و ثناي پروردگار مهربان مي گشايد و اعتراف مي‌نمايد كه حكومت و مالكيت روز رستاخيز همه مربوط به آفريدگار بزرگ اين جهان است.
ديگر آزاد از بندگي بتهاي درون و برون و شهوات و ماديات مي‌شود. به تمامي جاذبه‌هاي كاذب كه او را به دَرَك سوق مي‌دهد، پشت پا مي‌زند و ديگران در نظرش فاني، زوال‌پذير، فاقد قدرت واقعي جلوه مي‌كنند. يك حالت آزادي محض از تمام جهانيان و بندگي خالص در برابر خدا احساس مي‌كند. سر بندگي و خضوع، تنها در برابر قدرت و عظمت او فرود مي‌آورد (تفسير تربيتي ميرزاخاني، 103).
3ـ اثر تربيتي سورة مباركة حمد:
خداوند متعال در سورة مباركة حمد روش بندگي و ستايش را كه تنها شايسته مقام اوست، به بندگان خود آموخت كه اگر چنين نمي‌كرد، يعني به عنوان نيابت تعليم نمي‌فرمود، قطعا كسي شايستگي آن را نداشت كه او را بدين صورت حمد نمايد، لذا اين سوره از زبان بندگان اوست. در بخشي از اين سوره، بنده به حمد و ستايش او مي‌پردازد و در بخش ديگر نيازمندي‌ها و خواسته‌هاي مقدس خويش را مطرح مي‌سازد. از اين رو در اين مناجات الهي، بنده احساس مي‌كند به پروردگار جهانيان و معبود و معشوق خود نزديك شده است، پيداست كه از نظر تربيتي بسيار سازنده است (همان، 193).

در ذيل نكات و پيام‌هاي تربيتي سورة حمد به 5 نكته اشاره مي‌كند.
1ـ خداوند متعال حمد را دوست دارد، لذا خود را مورد حمد و سپاس قرار داد و بندگان را به آن امر كرد.
2ـ از آداب دعا آن است كه درخواست كننده پيش از درخواست نياز، حمد و ثناء و تمجيد خدا را به جا آورد. را نيز اضافه كرده‌اند كه در اين صورت حتماً دعاي اورروايات درود بر نبي اكرم پذيرفته خواهد شد.
3ـ بنده نبايد غير خدا را عبادت كند، و از هيچ كس جز او كمك و است كه فرمود اگر خواسته‌اياياري نطلبد. مؤيد اين مطلب كلام نوراني رسول اكرم داشتي از خدا بخواه و اگر كمك خواستي، تنها از او بخواه.
4ـ اعتراف و اقرار به نعمت‌ نيكو، پيروي كردن از صالحان و نعمت داده‌شدگان را اقتضا دارد.
5ـ همانا درخواست زياد براي هدايت به حق، انسان را به پيمودن راه صالحان تشويق مي‌كند و از پيمودن راه گمراهان باز مي‌دارد و ترس از گمراهي، مخالفت طريق يهود و نصاري و گمراهان ديگر را مي‌طلبد. (انوار الباز التفسير التربوي للقرآن الكريم، 1/3).
با تأمل و دقت بيشتر در اين سوره مي‌توان به نكات بيشتري پي برد. ما به نمونه‌هايي اشاره مي‌كنيم.
1ـ روش الگو دهي (اهدنا الصراط المستقيم)؛
2ـ تأكيد روش رحمت گرا بودن (الرحمن الرحيم)؛
3ـ روش القاء غير مستقيم (خداوند از زبان بنده سخن مي‌گويد)؛
4ـ آموزش سپاس‌گذاري (الحمدلله)؛
5ـ مرگ آگاهي (مالك يوم الدين)؛
6ـ تربيت اجتماعي: عبادت اجتماعي و تجمع‌هاي مسلمانان (نعبد و نستعين)؛
7ـ ابزارهاي تربيتي اين سوره: عبادت، دعا، صفات الهي، (الرحمن الرحيم)، استعانت، الگوها، يادآوري‌نعمت‌.
8ـ اهداف: هدايت، عبوديت، نعمت‌خواهي
آن‌چه ذكر شد، احتمالاتي است كه مي‌توان از اين آيات استفاده كرد.
ب: آسیب شناسی تفسیر تربیتی
آسیب‌هایي که ممکن است در تفسیر تربیتی نمایان شود از چند جهت قابل طرح است:
اول: آسیب‌های مفسر تربیتی
1- تردیدی نیست که هر متن دینی و علمی، اصول، روش و اصطلاحات خاص خود را دارد که باید با در نظر گرفتن آن اصول و شرایط، به اظهار نظر در مورد آن متن علمی و دینی پرداخت. مفسر کلام الهی نیز باید قبل از ورود به عرصه هر نوع تفسیر، شرایط و ویژگی‌هایی را رعایت نماید تا سخن او معتبر و استوار باشد (رفیعی، ناصر سیر تدوین و تطور تفسیر علمی قرآن، 50)، لذا نداشتن شرایط عمومی و هریک از شرایط لازم برای یک مفسر، به آسیب و لغزش در تفسیر و فهم صحیح آیات مي‌انجامد. شرایط عمومی متعددي براي مفسر بیان شده است که از جمله آنهاست: آگاهی داشتن به علم لغت، نحو، صرف، اشتقاق، معانی، بیان، بدیع، قراءات، اصول دین، اصول فقه، اسباب نزول، ناسخ و منسوخ، فقه، احادیث صحیحه، علم موهبت (سیوطی، جلال الدین، الاتقان، 2/397؛ ر.ک. به: ایزدی، کامران، شروط و آداب تفسیر، 53).
آنچه به عنوان شرایط مطرح شده است، مورد تأیید قرآن هم می‌باشد. قرآن کریم در چند آیه به فَإِنَّمَا صراحت اعلام مي‌كند که این کتاب به زبان عربی مبین نازل شده است وَهذَا كِتَابٌ مُصَدِّقٌ لِّسَاناًو (مریم/97)؛ يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآناً عَرَبِيّاً لَعَلَّكُمْي (احقاف/ 12)؛ عَرَبِيّاً (زخرف13). تردیدی نیست که خمیر مایه‌ تدبّر و تفکر در قرآن، همینرتَعْقِلُونَ الفاظ قرآن است. با این فرض هر گونه فهم و برداشت از قرآن، باید بر معانی لفظی و روابط این معانی متکی باشد، لذا قرآن برای کسانی فهم‌پذير است که با زبان آن آشنا كِتَابٌ فُصِّلَتْ آيَاتُهُ قُرْآناً عَرَبِيّاًاباشند؛ چنان که قرآن تصريح مي‌كند (فصلت/3).)لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ
در مورد این آیه می‌نویسد::علامه طباطبایی «مراد از تنزیل آن است که خداوند در خور فهم شنونده نازل کرده است؛ به طوری که شنونده‌ای که به شيوه‌‌های بیان آشنا باشد، می‌تواند معانی آن را بفهمد و مقاصدش را دریابد (طباطبایی، محمد حسین، الميزان في تفسير القرآن 17/381)
بنابراین برداشت، راهي جز فهم از طریق الفاظ وجود ندارد و این روش کاملاً شناخته شده است. از این رو هر کسی مطلبی را از آیات قرآن برداشت می‌کند، باید بیان کند که چگونه و با استفاده از کدام قواعد لفظی، عقلی یا عقلایی به آن رسيده است. بیان چگونگی فهم مطالب از آیات چیزی جز بیان ارتباط منطقی و زبان شناختی بین تفسیر و الفاظ قرآن نیست.
برخی ديگر از شرایط مفسر عبارت است از اين كه: مفسر، قرآن را راهنما، استاد و مرشد خود قرار دهد، مسلک و مرام خود را در تفسیر دخالت ندهد و از اعمال سلیقه‌ شخصی بپرهیزد؛ اخلاص تام و کامل داشته باشد و جز از خدا چیزی نخواهد و تنها رضایت او را ملاک قرار دهد؛ قرآن را مطابق نیاز عصر تفسیر کند؛ با دلیل‌های قوی و محکم حقایق قرآنی را بیان کند؛ روش او رسا و نافذ باشد، به شکلی که عقل و قلب و روح و وجدان را نورانی کند (کارم سید غنیم الاشارات العلمیه فی القرآن الکریم بین الدراسه و التطبیق، 97).
2. آسيب ديگر برای مفسر تربیتی تفسیر به رأي است توضیح این که تلاش عقلا در تفسیر کلام این است که مقصود گوینده را بفهمند و تبیین کنند؛ نه اين كه معنایی را که خود می‌پسندند، بر کلام تحمیل کنند. چه بسا فرد با توجه به جهت‌گیری یا مقبول دانستن مطلبی، آن را به قرآن تحمیل نماید و به تفسیر به رأی منجر شود. اين در حالي است كه مراجعه به روایات گوياي شدت برخورد و نکوهش و تحذیر از نقل مي‌كندناز پدران بزرگوارش از رسول خداببتفسیر به رأی می‌باشد، مثلاً امام رضا که خداوند متعال فرمود: «ما آمن بی من فسرّ برایه کلامی»؛ «کسی که کلام من (قرآن) را با رأی خود تفسیر کند، به من ایمان نیاورده است» (صدوق، ابن جعفر محمد، التوحید، 68؛ امالی، مجلس دوم، ح3، عیون اخبار الرضا، 1/95، ح4).
در روايتي ديگر از رسول نقل شده است که فرمود: «من فسرّ القرآن برأیه فقد افتری علی الله الکذب»؛ «کسینخدا که قرآن را با رأی خود تفسیر کند، به درستی بر خدا دروغ بسته است» (حرّ عاملی، وسائل الشیعه، 18/140 / ح 37).
آنچه به عنوان تفسیر آیات قرآن بیان می‌شود، باید یا مدلول آیه بوده (از هر نوع دلالتی که باشد) یا مصداق آیه. به گونه‌ای که مفهوم لفظ آن را پذیرا باشد یا جز و لوازم کلام الهی بوده از هر نوع لازم یا ممثّل باشد (شاکر کاظم، مبانی و روش‌های تفسیری ص 97 و 98) و نيز مطالبي كه به قرآن نسبت داده مي‌شود، بر اساس قرائن نقلي (آيات، روايات) يا عقلي و علم و اطمينان‌آور باشد وگرنه به تفسير به رأي منتهي مي‌شود.
دوم: آسیب‌شناسی مبانی تفسير تربیتی
مبانی جمع مبنا و در لغت به معنای بنیان، اساس و بنیاد است (دهخدا، لغت نامه، 12/17759) و در اصطلاح «مبانی تربیتی» عبارت از ساختار و موقعیت ویژه انسان و امکانات، قابلیت‌ها و محدودیت های اوست و نیز از ضرورت‌های آفرینش و وجودی که حیات او را تحت تأثیر قرار می‌دهد، سخن می‌گوید. (شکوهی، غلامحسین مبانی و اصول آموزش و پرورش، 61). در این بخش هم می‌توان به چند آسیب اشاره نمود.
1- انسان محور تعلیم و تربیت است و ابعاد و شئون مختلف او موضوع تعلیم و تربیت مي‌باشد، پس اگر بخواهیم بر محور آیات قرآن به تفسیر تربیتی بپردازیم، اولین کار لازم يافتن انسان شناسی صحیح از منظر قرآن می‌باشد تا در پرتو آن سراغ تربیت در آیات قرآن برویم. از این رو اگر با ویژگی‌ها و خصوصیات از پیش طراحی شده‌ای که با انسان شناسی قرآنی مطابقت کامل ندارد یا مباین آن است، وارد تفسیر تربیتی شویم به نتیجه مطلوب نمی‌رسیم و این از آسیب‌های جدی است.
2- مفسر تربیتی لازم است در چهارچوب نظام تعلیم و تربیتی ـ اعم از مبانی، اصول اهداف و روشهاي قرآني ـ به تفسير تربيتي بپردازد، ولي اگر با چهارچوب نظام و مباني تربيتي که عمدتاً توسط دانشمندان علوم تربیتی غربی طراحي شده است، وارد تفسیر تربیتی قرآن شود و سعی کند آیات را بر محور آنها تفسیر نماید، با لغزش و آسیب همراه خواهد شد، لذا باید تمام چارچوب‌هايي که در نظام تربیتی تصور می‌شود، بر اساس تعالیم قرآن ترسیم شود تا در پرتو آن به مراد قرآن دست یابیم وگرنه استناد آیات به نظام از پیش طراحی شده، تحمیل نظرات بر قرآن و از مصادیق تفسیر برأی خواهد بود.
3- مطالب تربیتی مورد استفاده از آیات باید مطابق با روح، اهداف و مباني تربيتي قرآن باشد وگرنه به آسیب و لغزش منتهي می‌شود. براي مثال تفسير تربيتي نبايد با آزادي و اختيار انسان مخالف باشد، چون قرآن اين مبناي تربيتي را پذيرفته است.

1- هدف قرآن تربیت انسان و تحقق خلیفه الهی در زمین می‌باشد تا نفوس بشریت را در همه جوانب تربیت کند، ولی این بدان معنا نیست که تمام همت ما در تفسیر به امور تعلیم و تربیتي معطوف شود و از مطالب ديگر غفلت کنیم، بلکه توجه به امور مهم سیاسی، اجتماعی و مطالب کلامی و ... نیز لازم مراجعه می‌کنیم،ماست؛ همان گونه كه وقتی به دوران 23 ساله بعثت رسول گرامی اسلام می‌بینیم حضرت در پرتو آیات قرآن به تربیت فردی و اجتماعی جامعه مي‌پرداخت و به همه ابعاد گوناگون تربیت عقیدتی، اخلاقی و ... توجه داشت. پس یا باید گستره و دامنه تربیت را وسیع بگیریم، یا مطالب مهم و مورد نیاز را در تفسیر بگنجانیم و از ابعاد گوناگون قرآن غافل نشويم.
2- اگر مفسر بخواهد جزئيات علوم تربیتی را از تک تک آیات استخراج كند و تمام قرآن را متني بداند که حتماً حامل تمام جزئيات علوم تربیتی است، ممكن است كارش به تحمیل برخي مطالب به آیات و تفسير به رأي بكشد. البته اگر مفسر با شواهد و قرائن صحیح به نکته‌اي تربیتی دست یافت، مي‌تواند آن را مطرح كند.
3- توهم تعارض در اثر توجه نكردن به آيات ديگر در تفسير تربيتي يك آيه از ديگر آسيب‌هاست.
هماهنگی آیات از وجوه اعجاز قرآن است. قرآن در شرایط مختلف و به نازل شد، ولي هیچ اختلاف، تضاد و تناقضی بیننتدریج طی بیش از دو دهه، به رسول خدا آیات آن نیست. (رفیعی، ناصر سیر تدوین و تطور تفسیر علمی قرآن، 57). قرآن مجید أَفَلاَ يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِندِ غَيْرِتمی‌فرماید: (نساء/ 82)؛ «آیا در [معانی] قرآن/اللّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلاَفاً كَثِيراً نمی‌اندیشید؟ اگر از جانب غیر خدا بود، قطعاً اختلاف بسیاری در آن می‌یافتند».
مفسر تربیتی باید با توجه به این مطلب با احاطه کامل به معارف قرآن، آیات را در کنار هم تفسیر کند و به محض دیدن یک آیه، آن را بر یک اصل تربیتی فرض شده تطبیق ندهد؛ بلکه آن را با توجه به مجموع آیات تفسیر کند و اگر تعارض بدوی دید، آن را در کنار آیات دیگر تفسیر نماید.

استفاده نکردن از منابع اصیل یا تمسک به منابع غیر معتبر می‌تواند موجب آسیب و لغزش مفسر تربیتی شود، لذا باید مفسر به منابع معتبر رجوع كند. اهم منابعی که در تفاسیر به آن‌ها استناد می‌شود؛ عبارت است از:
1- معانی لغوی: یکی از محورهای مورد استناد در برداشت‌های تفسیری، معنای لغوی است. براي سنجش درستي و نادرستي معنای لغوی ادعا شده در تفسیر آیات دو معیار باید در نظر باشد.
الف) معنای یاد شده از معانی شاذ و غیر مشهور لفظ نباشد وگرنه دلیلی بر حجیّت قول لغوی وجود ندارد.
ب) معناي واژه‌ مورد نظر در عصر نزول در معنای مورد ادّعا کاربرد داشته باشد.
2- توجه به مقيدات و مخصصات: قرآن کریم؛ به ویژه در بُعد تشریع و قانون گذاری و تربيت، دارای اطلاق و تقیید، عام و خاص و مجمل و مبین است. توجه به همه آیات قرآن و تعامل منطقی و عرفی آن‌ها با یکدیگر از معیارهای تفسیر صحیح است (شاکر، محمد کاظم، مبانی و روش‌های تفسیری، 100 و 101).

همه مي‌پذيرند که قرآن کتاب هدایت و تربیت است و افراد زیادی با عمل به معارف ناب و بی‌جايگزين آن به قلّه‌های سعادت و معنویت رسيده‌اند. توجه به این ویژگی انگیزه هر مسلمانی، مخصوصاً اندیشمندان و علمای دین، را به بهره‌برداری بیشتر از نکته‌های تربیتی آيات جلب مي‌كند و او را به سوی خود فرا می‌خواند، امّا بی‌توجهی، غفلت و ناآگاهي نسبت به معیارها و شرایط مفسر و كاربست بعضی پیش فرضهای غیرمنطبق با قرآن، همواره سد راه شده و انسان را به بی‌راهه ‌کشانده است. از این رو توجه به آسیب شناسی تفسير تربيتي لازم و ضروری است.

1. ابن منظور، لسان العرب دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1408 هـ .ق، اول.
2. ایزدی مبارکه، کامران، شروط و آداب تفسیر و مفسر، انتشارات امیر کبیر، 1376، اول.
3. بابایی، علی اکبر، مکاتب تفسیری، انتشارات سمت، 1381، اول.
4. الباز انوار، التفسیر التربوی للقرآن الکریم، دار النشر للجامعات مصر 1428، اول.5. باقری، خسرو، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، انتشارات مدرسه 1372، سوم.
6. بهشتی، محمد، مبانی تربیت از دیدگاه قرآن، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1378، اول.
7. حر، عاملی، وسائل الشیعة، کتابفروشی اسلامیه، 1367، ششم.
8. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، انتشارات دانشگاه تهران، 1377، دوم.
9. رستمی، علی اکبر، آسیب شناسی و روش شناسی تفسیر معصومان، حیدری، 1380، اول.
10. رضایی اصفهانی، محمد علی، روش‌ها و گرایش‌های تفسیری قرآن، انتشارات مرکز جهانی، 1382، اول.
11. رفیعی محمدی، ناصر، سیر تدوین و تطور تفسیر علمی قرآن انتشارات مرکز جهانی علوم اسلامی، 1386، اول.
12. الزرکشی، بدرالدین محمدبن عبدالله البرهان فی علوم القرآن دارالفکر، 1408ه‍ . ق.
13. السیوطی، جلال الدین، الاتقان دارالجیل، بیروت، 1419 ه‍ .ق.
14. شاکر، محمد کاظم، مبانی و روش‌های تفسیری، انتشارات مرکز جهانی، 1382، اول.
15. شکوهی، غلامحسین، مبانی و اصول و آموزش و پرورش، آستان قدس مشهد، 1368.
16. صدوق، ابی جعفر محمدبن علی بن الحسین بن بابویه القمی، توحید، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة فی قم المقدسه، 1357.
17. الطباطبایی، محمد حسین، المیزان فی التفسیر القرآن، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة فی قم المقدسه.
18. عمید حسن، فرهنگ عمید، انتشارات امیر کبیر، 1375، پنجم.
19. غزالی، محمد، بن محمد احیاء علوم الدین، دارلمعرفه، بیروت.
20. فیروز آبادی، محمد یعقوب، القاموس المحیط، دار الکتب العلمیة، بیروت 1420ه‍ ، اول.
21. کلینی، محمد یعقوب، الاصول من الکافی، ترجمه سید جواد مصطفوی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
22. مودب، رضا، مبانی تفسیر قرآن، انتشارات دانشگاه قم، 1389، اول.
23. میرزاخانی، حسین، نخستین تفسیر تربیتی، مرکز انتشارات تبلیغات اسلامی قم، 1369، اول.
24. همو، امالی، منشورات موسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1410.
25. همو، عیون الاخبار، منشورات المطبعة الحیدریه، نجف، 1390 ه‍ .ق.