آزادي موهبتي الهي كه باعث بروز استعدادها و تكامل انسان است و زماني كه اين نعمت در چهار چوب شرايط آزادي قرارگيرد سرمايه واقعي شخصيت انسان مايل به ارتقا را مي سازد . در چهارچوب شرايط آزادي قرار گيرد سرمايه واقعي شخصيت انسان مايل به ارتقا را مي سازد .
در مسابقه علم بيامروز جهان ،طراح افكار ،ايدههاي علمي و تئوري پردازي لزوم توجه به آزادي در عرصه انديشه را نمايان مي سازد و نقد منطقي علوم و ارائه نظريات علمي نوين باعث ارتقا جايگاه يك كشور در جهان خواهد شد دراين مسير توجه به تجربه ساير كشورها و اجتناب از تكرار مسيراهميت بسزايي دارد. انديشه آزاد امكان كشف روابط و قوانين حاكم بر جهان و تدبير آفرينش را مهيا ساخته و حقيقت علوم را روشن ميكند و باعث تعالي دنيوي و اخروي شده و سلامت فكر دراين راه تضمين كننده سعادت است بنابراين فكر سالم علم كامل و عمل دقيق و به عبارت ديگر تفكر متعهدانه توام با تخصص ارزشمند و تعالي بخش است .
دراين مسير لزوم فهم صحيح مطالب و تكيه بر نيروي تفكر و توجه به علم مطلق از وسايل اجتناب ناپذير حركت بوده واين وظيفه به فرموده حضرت علي (ع) به عهده دو گروه است اساتيد و دانشجويان كه با موشكافي و تدبر در آنچه آموخته اند و مي آموزند راه مباحثه ارزشمند علمي را در مجموعه هاي علمي هموار سازنده و نتيجه نظام آموزشي ،پرورشي حكيماني دانشمند و معتقد باشد تا جامعه علمي از گمراهي و ضلالت دور شود.
در دين مبين اسلام به جايگاه و منزلت دانش و دانشمندان بسيار اشاره شده و بر يادگيري علوم ،نقادي و بررسي علت هر معلول تاكيد فراوان شده است و راه اقتدار علمي را در پژوهش و توليد علم ميداند و حضرت علي (ع) شايستگي مسلمان را در افزايش و پيوند دانش با سايرين ميدانند.
بنابراين مطالعه پيگير در مسائل علمي به فرموده امام صادق (ع) باعث شكفتن عقل و تقويت نيروي فكر و فهم است و توجه به ارتقا سطح علمي جامعه زمينه ساز رشد بخشهاي علميو افزايش كيفيت امور اجرايي ميباشد و در دنياي امروز توجه بهاين نكته كه قدرت در كشف و توليد علوم است وظيفه عالمان حوزه و دانشگاه را نمايان تر ميسازد و لزوم توجه به استعدادها ،مفاهيم و توان داخلي و از طرف ديگر درك واقعيت علم و ارتباط علمي با جهان راهي روشن در جهت نيل به سعادت است دراين زمينه قرآن كريم و ائمه اطهار اشارات شفاف و دقيقي دارند كه دراين مقاله به گوشهاي از آنها اشاره خواهد شد.
تا با استفاده ازاين ذخائرعميق و ارزشمند راه نهضت علمي و آزاد انديشي هموار گردد.
توجه به ارتقا سطح علميجامعه باعث رشد علمي جامعه زمينه ساز رشد بخشهاي علمي و امور اجرايي ميشود و انسانهايي عاقل هستند كه ميتوانند در بهبود روند امور موثر باشند بنابراين لازم است به فرموده حضرت علي (ع) چراغ عقل را با شعله علم روشن كنيم تا دچار خطا و گمراهي در اعمال خود نشويم .
در جهان امروزي كه سرعت ديجيتالي شدن كشورها و توسعه در علوم مختلف با ثانيه ها سنجيده ميشود بي توجهي به علم و پژهش نتيجهاي جز عقب ماندگي و وابستگي ندارد نكته مهم ديگراين است كه ارتقا سطح علمي زماني كه همراه با افزايش سطحايمان و اعتقاد افراد يا به فرموده امام راحل تخصص همراه با تعهد باشد سعادت دنيوي و اخروي را به دنبال دارد و تحصيل در علم و تلاش در جهت پژوهش علمي و در نهايت توليد علم افزايش قدر و جايگاه افراد جامعه را به دنبال دارد حضرت علي (ع) دراين رابطه ميفرمايند:
علم و ادب ارزش وجود تواست در تحصيل علم كوشش نما ، به هر مقداري كه بر دانش و ادبت افزوده شود قدر و قيميت افزايش مييابد .
نكته جالب توجه اين است كه حضرت امام زين العابدين در پاسخ به سوالي كه درباره توحيد شده بود ميفرمايند ((خدا مي دانست كه در آخر زمان افراد عالم و مردان دقيق و كنجكاو خواهند آمد و عمق دانش مردميكه در آخر زمان هستند را به درك مفهوم اياتي از جمله ((قل هو ا... احد ))، (( ما ما ينزل من السماء و مايعرج فيها )) و ((عليهم بذات الصدور )) ميدانند (5) يعني اينكه وظيفه مسلمانان در عصر كنجكاوي علمي تكيه بر معارف اصيل اسلام و قرآن كريم در جهت كشف علوم و روابط علت و معلولي پديده هاي جهان هستي است كه نتيجهاين تفكر برتري علمي و معنوي دانشمندان متفكر است كه جامعه را به سعادت واقعي رهنمون ميسازد.
بيانات مقام معظم رهبري نيز مؤيداين موضوع است كه در دنياي امروز كه موشكافي علوم مورد توجه است مسلمانان كه خود بهره مند از ذخائر غني فكري و استعدادهاي درخشانند لازم است با تكيه بر داشته هاي خود و انجام پژوهش و تحقيق در علوم به درك واقعي رسيده و قله هاي علمي را فتح كنند تا به جاي مصرف علوم ديگران كه خالي از انحرافات معنوي و خطاهاي مادي نيست توليد كننده علوم يباشند كه در ريشه درايات خدواند متعال به عنوان علم مطلق و روايات ائمه اطهار به عنوان راهنماي استفاده و بكار گيري ازاين سرمايه هستي بخش باشند.
دراين مسير نياز به شفاف سازي و بيان اهميت موضوع توليد علم ،بستر سازي براي آزاد انديشي علما و بحثهاي علمي و نقادي در علوم و در نهايت فراهم نمودن امكانات و نيازهاي اين حركت عظيم است و چه نهضتي ازاين والاتر كه حضرت علي (ع) ميفرمايند: از كمال سعادتاين است كه آدمي در راه اصلاح جامعه سعي و مجاهده نمايد)) (8) و بهترين وسيله دراين راه قرآن كريم است و اسلام دعوت روحاني و هدايت آسماني خود را با احيا عقل بشر آغاز نموده و پذيرش تعاليم قرآن شريف را بوسيله تعقل و فكر از مردم خواسته است و خداوند ميفرمايند (( كتابي را بر شما فرو فرستاديم كه حاوي عزت و شرف شماستايا تعقل و تفكر نمي كنيد؟)) (11) و امام موسي بن جعفر(ع) ميفرمايند (( خداوند به اهل عقل و فهم در كتاب خود بشارت داده و درك قرآن را توسط صاحبان عقل و درايت ميداند)) (2) . دراين مقاله سعي شده نكات راهگشا و اهميت ضرورت توليد علم و آزاد انديشي به استنادايات قرآن و روايات ائمه اطهار بيان شود.
اميد است با تكيه براين ذخيره عظيم الهي و درسايه تلاش و آماده سازي بستر به رشد تعالي علمي دست يابيم .
متفكران آزادي رابه عنوان آرزوي انسان و مايه بروز استعدادها و توانايي هاي فطري و باعث تكامل و توسعه علوم و تفكرات ميدانند و چه زيبا قرآن كريم ميفرمايند: ((لقد خلقنا الانسان في احسن تقويم و ثم رددناه اسفل السافلين )) ما آدميرا در بهترين و نيكوترين سازمان آفريديم سپس به پست ترين سقوط و انحطاطش بر ميگردانيم مگر كساني كه داراياي مان و رفتار شايسته باشنداين گروه همواره از پاداشهاي بي منت و مداوم برخوردار خواهند بود خداوند آدمي را به نحو احسن آفريده معرفت و تشخيصي نيك و بد را با سرشت وي آميخته است ليكن بيشتر مردم بر اثر بي اعتنايي به نداي فطرت و تندروي نفسانيات دچار سقوط ميشوند و به انحطاط و پستي ميگرايند.
تنها كساني كه از آئين فطرت پيروي ميكنند و خواهش ايمان و اخلاق را دوشادوش ساير تمايلات طبيعي خود ارضاء مينمايند خوشبخت و سعادتمند هستند و خدواند حكيم اوضاع هيچ ملتي را تغيير نميدهد تا آن مردم خود را عوض كنند و روحيات خويش را تغيير دهند. (( ان الله لايغبر ما بقوم حتي يغير و ما با نفسهم )) (12) انسان آزاد است و آزادي را موهبتي الهي تا آنجا كه حضرت علي (ع) بفرزند مكرمشان حضرت امام حسن مجبتي (ع) ميفرمايند: (( فرزند عزيز بنده و برده هيچ كس مباش ،خداوند تو را آزاد آفريده است)) (18) و نيز آن حضرت ميفرمايند: (( فرزند عزيز بنده و برده هيچ كس مباش ،خدواند تو را آفريده است)) (18) و نيز آن حضرت ميفرمايند : (( آزاد كسي است كه بتواند شهوات ناروا را ترك گويد و انسان آزاد اگر به بردگي بندگان تن در دهد بهتر از آن است كه بنده شهوات خويش گردد.))(4) با نگاهي به فرمايشات مولاي متقيان در مييابيم كه شهوات از جمله بي تحركي و جمود فكري ،انسان را زايل ميسازد و از هدف اصلي آفرينش دور ميكند زيرا كه آزاي و دين ،فكر را پرورش ميدهد و سرمايه واقعي شخصيت انسان نيز مايل به ارتقا معنوي است . امام صادق (ع) (( آزاد مرد را آزادي در همه حالات ميداند و از شكست نمي هراسد زيرا كه آزاد واقعي توكل بر خدا دارد و معيار حق را تنها خدا ميداند)) (2) و آز آنجا كه خداوند متعال كمال و علم مطلق است آزادي فكر و انديشه در چهارچوب علم خدايي و رباني باعث ترقي و كمال است و تلاش انسان درجهت آزاد انديشيدن آنقدر ارزشمند است كه امام صادق (ع) ميفرمايند: (( كسيكه شب را به صبح آورد و غير از آزادگي خود به فكري ديگر باشد بداند كه عالي ترين هدف انساني را كوچك و خوار شمرده زيرا كه آزادگي انديشه ،با توجه به خداوند متعال توام است و عدم توجه به آزادي فكر و ارزش اين نعمت الهي باعث مي شود ميل انسان به سود ناچيزي معطوف شود)). (2)
در شرايط كنوني كه در جهان سعي بر آن است كه با القا يك نوع طرز تفكر خاص و جلوگيري از انديشه ناب منافع نامشروع مستكبران تامين گردد نياز به نهضتي عميق مبتني بر آزادي الهي ضروري است . ليكناين حركت ارزشمند مي بايست در چهارچوب شرايط آزادي باشد دراينجاست كه ارزش و جايگاه واقعي انديشه آزاد و ربانيت اين حركت مشخص خواهد شد و به فرموده حضرت علي (ع) (( آن كس كه با انجام شرايط آزادي قيام كند شايسته آزادي است وهر كس از مقررات آزادي سرباز زندو در اجرا وظايف كوتاهي كند به بندگي و بردگي بر ميگردد )) (8) با توجه بهاين فرمايش گوهربار مولاي متقيان(ع) اگر با رعايت شرايط انديشه آزاد در مورد آنچه كه نتيجه آن قربت الهي است كوتاهي شود بندگي و حقارت و وابستگي رخ ميدهد بنابراين براي رفع استعمار و گسترس عدالت ،آزاد انديشي ركن اصلي و عدم توجه به آن موجب وابستگي و بدبختي است.
وابستگي و بندگي ديگران در امور جاري زندگي ورفع نيازهاي مادي جامعه نتيجه قطعي وابستگي فكري و عدم توجه به آزاد انديشي است زيرا كه فكر و انديشه زير بناي و پتانسيل يك ملت در توليد است . وابستگي يك كشور آن هم كشوري اسلامي كه آزاد آفريده شدن انسان را نعمت الهي ميداند جاي تاسف وتامل است ، زيرا كه به فرموده حضرت علي (ع) به امام حسن (ع) آنچه كه از سرمايه شرافت خودميدهيم هرگز عوضي برابر با آن به دست نمي آوريم (19) و چه سرمايهاي بهتر از فكر و انديشه الهي كه در مسلمانان به بركتايمان سرشار است و عدم استفاده ازاين معنا بندگي را در تمام شئون به دنبال دارد واين اتفاق با اصل آفرينش آزاد انسان توسط خداوند متعال در تضاداست پس بر هر مسلماني است كه آنچنان كه در امور مادي تلاش مينمايد پيش از آن در جهت آزاد انديشيدن و آزادگي فكري قدم بر دارد همانگونه كه امام صادق (ع) ميفرمايند ( در راه آزادي نفس خويش كوشش كن همان گونه كه طلب معاش خود مجاهده ميكني )) (16)
در جهان امروزي كه مسابقه علمي طرح افكار وايدههاي علميو تئوري پردازي از جايگاه كافي برخوردار بوده و عامل برتري جوييها و محوريت توسعه علمي است ارائه نظريات علمي مبتني بر تفكر و انديشه عامل افزايش سهم كشور در توليد علم جهاني است.به فرموده حضرت علي (ع) : ((آدمي به گفتارش سنجيده ميشود و به رفتارش ارزيابي ميگردد پس چيزي بگو كه ارزش سخنت بالا برود و كاري كن كه قيميت رفتارت ارتقاء يابد.))(9)
ارتقاء سطح دانش و جايگاه يك كشور در جهان زماني مشخص ميشود كه علوم مختلف در چالشي منطقي و براساس تجربه دانشمندان به بحث گذارده شوند و دراين بحث ،آزاد انديشيدن موجب ارتقاء است و براي كسب توان علمي توجه به تجارب ديگران آنقدر ارزشمند است كه حضرت علي (ع) ميفرمايند : (( تجارب آدم پايان ندارد ومعلومات انسان عاقل بوسيله تجربه همواره در افزايش است و كسي كه تجربه بسيار دارد كمتر دچار غفلت ميشود و ارزش هر انساني وابسته به مقدار تجاربي است كه در خزانه فكر خود اندوخته است)) (8و9) ناگفته نماند كه مردم آزموده و كاردان از جهت اطلاعات و معلومات تجربي با هم يكسان نيستند به همين جهت مراتب درك وتشخيص آنان نيز متفاوت است.
در مسير كسب علوم و افزايش تحقيقات توجه به تجربه ساير كشورها ميتواند باعث تسريع در راه و كاهش اشتباهات گردد.
تجربه كشورهاي جنوب شرق آسيا از جمله ژاپن،چين و كره نشان مي دهد كه توجه به نيروها و فرهنگ بومي و ارتقاء سطح دانش در جامعه ميتواند علاوه بر ارتقاء جايگاه علمي موجب تقويت توليد ملي گردد. حضرت(ع) در زمينه اهميت تجربه در تحصيل علم ميفرمايند: ((تجربيات به مردم دانش تازه مي آموزد.)) (3) و امام صادق (ع) نيزاشاره ميفرمايند:
(( كه انسان عاقل همواره تجربيات را در نظر ميگيردو عملا به كار ميبندد)) (4) و وصيت حضرت علي (ع) به امام حسن مجتبي (ع)اين است كه : (( نماد عقل حفظ تجربيات است )) (19) .
فكر و انديشه آنچنان والا است كه خداوند متعال ميفرمايند: (( محققا در آفرينش حكيمانه آسمانها و زمين و در رفت آمد حساب شده روز و شب ،آيات و دلايلي براي صاحبان عقل است)) (10)اينايه مي آموزد كه با تفكر و تعقل ميتوان به قوانين حاكم بر جهان و تدبير آفرينش و علت هر معلولي پي برد واين هدفي استكه در تمام دانشمندان از ابتدا تاكنون و تاهميشه و به دنبال آن هستند و اسلام اين عمل را عبادت مي داند تاآنجا كه امام حسن عسگري (ع) دراين باره مي فرمايند : (( معيار بندگي زيادي نماز و روزه مستحب نيست بلكه عبادت زيادي تفكر در آفريده خداوند تعقل درايات حكيمانه جهان است)) (3)
همچنين حضرت علي (ع) به فرزندشان امام حسن مجتبي (ع) ميفرمايند : هيچ عبادتي همانند تفكر و مطالعه در مصنوعات الهي نيست)) (6)
انسان مسلمان كه خود را پيرو قرآن و رهنمودهاي ارزشمند ائمه ميداند فكر و تدبر را آاينه پاكي ميداند كه حقيقت را به انسان نشانميدهد. چه معياري براي ادب و تربيت و پيشرفت جامعه بهتر از روشن شدن حقيقت مستند به علم است . تفكر در تمام شئون موجب توسعه و پيشرفت است .تفكر در علوم ديني و معرفتي روشن كننده مسيركلي و ارائه دهندهايده به جامعه است و ملت را از گمراهي و ضلالتهاي باز ميدارد تفكر در علوم محض باعث باز شدن گنجهاي نهفته در خلقت جهان و در علوم كاربردي موجب توسعه كه موجب كيفي فعاليت هاي توسعه اي مي شود و چه سعادتي و چه پيشرفتي ازاين والاتر كه ملتي با تفكر به سعادت دنيوي و اخروي دست يابد و با الهام از انديشه ناب رو به توسعه رود . از طرف ديگر سلامت فكر لازمه سعادت است يعني فكر سالم دريچههاي واقعيت را به روي فرد مي گشايد و مايه تكامل است اما توجه و تفكر در امور باطل كه نتيجه عدم باورهاي عميق ديني و معرفتي است يا به اصطلاح از بي تعهدي منشاء مي گيرد باعث تيرگي فكر و ضلالت است . امام صادق0ع) از حضرت مسيح (ع) ميفرمايند : (( فكر باطل مانند آتشي است كه عمارت زيبايي را روشن ميكند و دودهاي تيره آتش زيباييهاي عمارت را خراب ميكند اگر چه عمارت آتش نميگيرد )) (20) يعني فكر باطل خواه ناخواه در قلب تيرگي ايجاد مي كند پس تفكر مبتني بر تعهد است كه دل را روشن كرده و توسعه و پيشرفت معنوي و مادي را به همراه دارد . بنابراين توجه به جهت دهي كلي تفكر به سمت تعالي سعادت و در جهت تامين منافع مشروع مردم است كه ارزش تفكر را مشخص ميسازد و در غيراين صورت فكر باطل نتيجهاي جز ضلالت ندارد واين شايد وجه تمايز بسيار مهم بين تفكر متعهدانه وتفكر باطل باشد حضرت علي (ع) دراين زمينه مي فرمايند: (( كسيكه در انديشه باطل باشد و پيرامون آن بسيار فكر كند سرانجام همان فكر بد و انديشه هاي پليد او را آلوده مي سازد.)) بنابراين به نظر ميرسد در مقطع كنوني لزوم توام با تعهد و تاكيد بر استدلالهاي منطقي مي تواند زمينه رشد پايدار جامعه را فراهم سازد.
نكته قابل توجه و مهماين است كه فرهنگ درك و تعمق در مسايل ميبايست جايگرين فرهنگ بيان بدون تفكر و پذيرش عميق گردد يعني آنچه را كه افراد به عنوان سخن ميگويندابتدا با تفكر و انديشه و كاوش بفهمند و به يقين برسند سپس آن را براي ديگران بازگو كنند دراين صورت است كه افراد با اطمينان سخن گفته و ميتوانند بر ديگران تاثير گذار باشند و به ثبات راي برسند زيرا آراء ثابت و قابل دفاع آرايي هستند كه در چالش منطقي قابليت اثبات علمي داشته باشند و نتيجه مهم اين فرايند جلوگيري از تشدد آراء و اقتدار علمي است امام صادق (ع) دراين زمينه ميفرمايند (( اگر كسي يك حديث از معارف اسلامي را به خوبي بفهمد و عمق علمي آن را بدرستي درك كند بهتر از آن است كه هزار حديث را در حافظه خود بسپارد و آنها را نقل كند و پيروان مكتب اهل بيت به مقام فقاهت نائل نمي شوند مگر آنكه نظرات ائمه عليهم السلام را درك كنند)) (3)
نمونه بارز نقش قدرت تعقل و تفكر در برتري افراد در مسائل خاندان گرامي پيامبر اسلام (ص) است كه شاگردان واقعي مكتب اسلام بودند و حضرت علي (ع) دراين باره ميفرمايند : ((اينان حقايق علمي اسلام را با نيروي فكر و تدبير فهميدند و براي عمل كردن و بكار بستن فرار گرفتند نه آنكه فقط به شنيدن علوم اسلامي قناعت كنند و سپس شنيده ها و محفوظات خويش را براي ديگران نقل نمايند، گويندگان مطالب علمي بسيارند ولي كسانيكه حقايق علمي را به درستي درك كرده باشند و عملا بكار بندد معدودند.)) (19)
بنابراين در جامعهاي اسلامي ما كه به دنبال ورود به مسابقه علمي جهان است لازم است درك و فهم مطالب علمي جاي خود را به حفظ و تكرار مطالب بدهد واين مسئله با تحقيق تجربه و آزمايش تكيه بر نيروي تفكر و استعدادهاي اصيل و قدرتمند جوانان و دانش پژوهان مسير خواهد شد دراين زمينه حضرت علي (ع) مي فرمايند (( فضيلت درك و فهم مطالب علمي به مراتب نافع تر از فضيلت تكرار و خواندن و فراگرفتن آن است و كسي كه در آموختههاي خود بسيار بينديشد دانش خود را استوار ساخته و به فهم مطالبي كه نمي فهمد نائل ميگردد)) (8.9)
در جوامعي كه بر مباني عقلي و درك واقعيتها استوار شده باشد دستيابي به پيشرفت و توسعه و سعادت مردم نتيجه اين فرايند است و سركوب تفكر آزاد و قناعت بر يافته هاي ديگران و انجام چشم بسته آنچه كه ديگران ميگويند نتيجهاي جز وابستگي هميشگي فكري و مصرف كنندگي علم ندارد و هيچكس نيز راحتي ارائه كنندگان نظرات نيز پذيراي مسئوليت عقب افتادگيها نيستند براي رسيدن به سعادت راهي مطئن تر از تفكر و انديشه نيست حضرت علي (ع) دراين زمينه مي فرمايند : (( بكار بستن عقل ،مايه هدايت و نجات انسانها و سركوب كردن عقل باعث گمراهي و سقوط آدميان است )) (9)
پس ما كه به عنوان مسلمان و نيز مسلمانيكه گمشده خود را عدالت و حق ميدانيم و براي رسيدن بهاين اهداف والا مجاهدت نموده و جوانان عزيزي را اهدا نموديم براي رسيدن به آرزوهايمان كه همانا استقلال همه جانبه و رهايي از وابستگيها بويژه وابستگي فكري علمياست تااينكه توان خود را در تمام ابعاد افزايش دهيم ميبايست به فرموده حضرت علي (ع) به جاي اتكاء به آمال و آرزوهايمان به سعي وكوشش خود تكيه كنيم كهاين اتكا به خود نشانه افراد عاقل است (8) و در جهان كنوني كه هواي نفس ،تكبر و خودپرستي عالمان را نيز به بي راهه كشانده لازم است با كوشش و سعي و تكيه بر مفاهيم عميق ديني و تفكر در آنها و تعقل در تمام امور و توجه به آزاد انديشي در علوم حق و فضيلت كسب علم را در پرتو كوشش بعزت رسانيم تاايمان واقعي متجلي شود و نتيجهاين امر همانا سعادت دو جهان و منتهي خلقت است و رسول اكرم (ص) ميفرمايند: ((اطاعت از فرمان الهي و پرستش ذات اقدس او بر اثر علم است،خير دنيا و آخرت در پرتو علم بدست ميايد و شر دنيا و آخرت از جهل و ناداني دامنگير انسان ميشود)) (17).
وظيفه اصلي اين تعالي به فرموده حضرت علي (ع) بر عهده دو گروه است : گروه اول، كساني هستند كه در تحصيل دانش مدارجي را پيموده و عالمند كه در جامعه ما اساتيد محترم حوزه و دانشگاه هستند و گروه دوم آنانند كه به تحصيل علم اشتغال دارند كه همانا طلاب علوم ديني و دانشجويان و دانش آموزان هستند (9)
براي اين اساس اساتيد لازم است با موشكافي و تدبر در آنچه آموخته اند سعي كنند به درك واقعي در علوم رسيده و با دلسوزي همت نمايند آنچه را آموخته اند به بهترين شكل آموزش دهند و دانشجويان و طلاب خود را قانع به آنچه دارند نكنند و در عمق بخشي به آموزش به تفكر و تعقل ارزشمند مباحثه در كلاسها و پژوهش علمي در اثبات علوم بپردازند تا با كشف روابط علت و معلول در پديده هاي جهان هستي توانايي همه جانبه در كاربرد دانسته ها در راه پيشرفته و توسعه و اعتلاي علوم صنايع ،كشاورزي و فناوري داشته باشند.
پرورش دانشمندان در علوم مختلف نتيجه نظام آموزشي و پژوهشي كارآمد است ليكن توجه بهاين نكته كه رسيدن به مرحله حكمت هدف والاتر است ميتواند در عمق بخشيدن بهاين حركت تاثير بسزايي داشته باشد و دراين راستا توجه به حكمت وحكيم پروري رونق مجموعه هاي علمي است و علاوه بر آن باعث درك نعمتهاي الهي و خشنودي الهي و خشنودي و رضايت مردم از زندگي ميشود زيرا ارتقاء سطح تعقل در بين افراد جامعه به فرموده حضرت امام موسي كاظم (ع) باعث ميشود كه انسانهاي عاقل از زندگي محدود و ناچيزدنيا با وجود عقل و فهم راضي و خشنود باشند (4).
حضرت علي (ع) نيز ميفرمايند (( جان خود را با مطالب حكيمانه نوشاداب سازيد (2).
در راه كسب علم توجه به يافته هاي ديگران و سخنان حكيمانه ايشان امري ضروري است هر چند كه به فرموده حضرت علي (ع) گوينده مطالب حكيمانه مشرك باشد.
و در موارد مختلف علي (ع) ميفرمايند(( كه گفتار حكيمانه را از هر كس ياد بگيرند ولو گوينده آن از نظر مذهبي گمراه وايشان گمشده مردان باايمان را علم وحكمت ميدانند و توصيه ميكنند علم و حكمت را فرا گيريد ولو نزد مشرك باشد(1).
پيامبر اكرم (ص) نيز مي فرمايند (( سخن حق را از گمراهان و اهل باطل فرا گيرند و سخن باطل را از اهل حق نياموزند ومانند صرافان پول شناس نقاد باشيد و سكه تقلبي را از سكه حقيقي تميز دهيد و داناترين مردم را كسي بدانيد كه بيشتر از سايرين دانشمندان را جمع آوري نموده و فرا گرفته باشد (1) واين نتيجه وجود حكمت در بين مجموعه هاي علمي است . با تعمق در فرمايشات اين بزرگواران به خوبي روشن ميشود كه كسب علوم از هر كس و از هر مكان و سپس نقد و بررسي و موشكافي آن و درك حقيقت علوم و توانايي تئوري پردازي و نقادي و در نهايت تكامل علوم وظيفه شرعي و تكليف ديني است و در هيچ ديني به اندازه دين مبين اسلام براين امر تاكيد ندارد و تحقق انسان واقعي و كامل را در گرو اين رفتار مي داند .
خداوند به پيامبر مي فرمايند: (( بندگان واقعي خدا را مژده بده اينان كساني هستند كه سخنان را مي شنوند و تنها از آنچه خوب و پسنديده است پيروي ميكنند و بس .اين مردمند كه خداوندشان راهنمايي كرده و داراي عقل و درايت هستند)) (13) .پس موهيت الهي عقل و درايت است شكراين نعمت تعقل ،تفكر و جستجوي آزادانه در علوم و نتيجه آن قربت الهي و سعادت است.
بنابراين چه راهي روشن تر و زيباتر ازاين راه كه خداوند به عالمان عطا فرموده تا علاوه بر تعالي علمي خود و جامعه ،بندگي را به كمال برسانند : بر همين اساس مي بايست با تحقيق ،پژوهش و توليد علم خود را ازاين نصيب الهي بهره مند سازيم. براياينكار و كارآمد شدن تحقيقات و علوم لازم است در ارتباط با جهان علوم را فرا گرفته سپس به نقد و چالش گذاشته و با تكامل بيشتر به دنيا عرضه گردد تا در رقابت علمي يافته هاي دانشمندان قابليت رقابت با جهان را داشته باشند و دراين تكامل بخشيدن به علومي كه تكيه بر استعدادها و تعمق در منابع ارزشمند و اصيل داخلي نقش اساسي دارد كه با توسعه آموزشها ،تحقيق و گسترش پژوهش و در پرتو ارزش بخشيدن به آزادانديشي و نقادي سازنده محقق خواهد شد و در غيراين صورت و بي توجهي به اموردر جهان امروزي كسب دانش بدون توجه به شناخت علوم نتيجه اي ندارد و به فرموده پيامبر اكرم (ص) : (( كسيكه كارش بر پايه علم و معرفت استوار نباشد زيان و فساد علمش بيشتر از خير و مصلحت است )) و به فرموده حضرت علي (ع): (( هيچ فعاليتي و حركتي نيست مگر آنكه در انجام آن بعلم و معرفت نيازمندي )) (4) .براي رسيدن بهاين اهداف والا لزوم توجه بيشتر به پژوهش و ارزش به پژوهشگران و فراهم كردن بسترهاي مناسب مادي و معنوي ضروري است.
دانش مجموعه قوانين حاكم بر روابط علت و معلول و پي بردن به روشهاي استفاده وبهبود منابع موجود است كه به شكل محفوظات علمي قابل آموزش و از طريق پژوهش به چالش علمي كشانده و عمق بخشيدن در آنها صورت ميگيرد و تحقيق موجب تازگي ،تكامل ،كارآمدي و گشوده شدن مسيرهاي جديد علميميشود و دراين مسير ارزش دانش و دانشمندان و پژوهشگران به عنوان تلاشگران صحنه علم رفيع و ارزشمند است و خداوند متعال دراين باره ميفرمايند: ((آيا كسانيكه عالمند با اشخاص غير عالم يكسانند؟)) (13) هر گز چنين نيست افراد عاقل و خردمند بهاين تفاوت اساسي توجه دارند و نيز ميفرمايند: و الذين آمنو و اتوالعلم الدرجات.
حضرت علي (ع) درباره ارزش علم و تفاوت افراد عالم و غير عالم فرموده است : ((كاش ميدانستم كسي كه از علم بي نصيب مانده چه چيز بدست آورده و آنكس كه از علم بهره مند شده چه چيز بدست نياورده است)) (7).
در روايتي از پيامبر اكرم (ص) (( بهاين نكته توجه خاص شده و به مردم متذكر ميشوند اطاعت از فرمان الهي و پرستش ذات اقدس او نيز بر اثر علم است ،خير دنيا و آخرت در پرتو علم بدست ميايد و شر دنيا و آخرت از جهل و ناداني دامنگير انسان ميشود)) (3) .بااين توصيف عالمانه پيامبر اهميت و جايگاه علم نه تنها در پيشبرد علوم و تكنولوژي مادي بلكه از آنجا كه شكافتن علوم روابط منطقي خلقت را به انسان نمايان ميسازد و قدرت علم مطلق الهي را بارز ميسازد باعث عمق بخشيدن به ايمان و اطاعت از خداوند است بنابراين توجه دانشمندان به افزايش دانستههاي علمياز طريق پژوهش در علوم كه نتيجه آن توليد علم و اقتدار علمي است يك اصل اساسي است و علمياز طريق پژوهش در علوم كه نتيجه آن توليد علم و اقتدار علمي يك اصل اساسي است و دراين راه دو نكته اساسي وجود دارد اول اينكه در صورت فراگيري علوم از ديگران با استناد به ادله ،بحث ونقادي با موشكافي و استناد به روابط دقيق علمي اين امر صورت پذيرد و ديگر آنكه ارتباط علمي متقابل باعث پويايي علمي ميشود واين نكته نيازمند پژوهش و تحقيق و توليد علم است تا يافته هاي جديد علمي با اصول پذيرفته شده قابل انتقال و پيوند با ساير علوم شود به فرموده حضرت علي (ع) (( شايسته مرد عاقل آنست كه نظر صاحب خردان را بر انديشه خود بيفزايد و دانش خويش را به علم دانشمندان پيوند دهد)) (8).اين تلاش علمي باعث افزايش اطمينان به نفس در اساتيد تعميم آن به طلاب و دانشجويان شده واين جسارت را به مجموعههاي علمي مي دهد كه در دنياي گسترده امروزي علوم ، با دقت و اعتماد به نفس علوم را از دنيا كسب كرده و با تكيه بر استعدادهاي فكري و معنوي خود جستجو و كاوش كنند وسپس فرآوردهاي علمي معتبري را به جهان عرضه نمايند به فرموده حضرت علي (ع): (( به هر نسبت كه دانش آدمي زيادتر ميشود توجه خود را به نفس خويش افزون ميكند و براي نيل به سعادت و پيشرفته سعي و كوشش خود را بكار مياندازد)) واين نكته از عوامل مهم رشد علمي است .
در جامعه اسلامي ما كه سرشار از ذخائر غني فكري و استعداهاي سرشار الهي است لزوم اتكاء به خود و استفاده از امكانات مادي و معنوي وتوجه به سابقه توليد علم و پيشروي دراين امر ميتواند در بازيابي جايگاه واقعي كشور در توليد علم جهاني تاثيرات اساسي داشته باشد.
در زمينه اهميت عمل به علم رسول اكرم (ص) ميفرمايند: (( مردان عالم دو دسته اند ، اول عالمي كه به علم خود عمل ميكند كه براي او نجات و رستگاري است و ديگر عالميكه عملا از دانش خود پيروي نمي كند ، او در هلاكت و بدبختي است)) (14) و نيز در حديث ديگري ميفرمايند: ((شديدترين عذاب در قيامت براي عالمياست كه به عملش ننمايد و دانشش او را بهرهمند نكرده باشد)) (15).
براساس فرمايشات پيامبر اكرم عمل به علم از يك جنبه مايه رستگاري و از جنبه ديگر عمل نكرد به علم و دانش مستوجب عذاب الهي است. ازاين رو به كار بستن علوم در جهت سعادت جامعه امري ضروري است و زماني دانش مفيد خواهد بود كه با پژوهش و تحقيق و تكيه بر واقعيتهاي مسلم جهان هستي به صورت همه جانبه محقق شود و نگرش سطحي به علوم و دوري از تفكر و نقادي در دانشهاي ارائه شده و عدم تطابق با حق علاوه بر وابستگي هميشگي علمي سعادت واقعي را به دنبال نخواهد داشت. بنابراين اظهار نظر منطقي و بررسي همه جانبه علوم راه را براي عمل كردن درست مهيا ميسازد و دراين راه بومي سازي توليد علم نقش بسزايي در كاربردي شدن دانشها دارد.
بررسيهاي علمي علاوه بر استحاكم رأي، عمل دقيق و كاهش خطا باعث افزايش اطمينان به نفس و تقويت بنيه علمي دانش پژوهان خواهد شد و جامعه علمي را بهاين باور مي رساند كه جستجو در علوم و كشف روابط دقيق علمي مي تواند عامل اصلي تقويت فكر و موفقيت در رقابت علمي جهان باشد دراين رابطه حضرت علي(ع) مي فرمايد: (( تحصيل علم و دانش مايه تقويت و تأئيد عقل است و هر علميكه مورد تييد عقل نباشد گمراهي و ظلالت است)) (8 و 16) امام صادق (ع) نيز دراين زمينه مي فرمايند: ((مطالعه بسيار و پيگري در مسايل علمي باعث شكفتن عقل و تقويت نيروي فكر و فهم است)) (3).
نقش مهمتري كه در جهان امروز دانشمندان و دانش پژوهان ايران اسلامي بر عهده دارند توليد علوم مبتني بر ارزشهاي اسلامي – انساني است زيرا در جهان امروز علوم دردست كساني است كه با اين وسيله ارزشمند به چپاول و افزايش سلطه بر كشورها دست ميزنند و چه بسا علم مايه نابودي بشريت شود بنابراين تعهد دانشمندان ايران اسلامي در صورتي كه با تلاش و كوشش همگان و بسترسازي لازم براي دستيابي به علوم تراز اول جهان همراه شود ميتواند سعادت واقعي را به ارمغان آورد بااين شرايط بر صاحبان فكر و انديشه است كه با تكيه برايمان و سلامت معنوي خويش هر چه بيشتر در جهت كسب علوم، پژوهش در علوم و دستيابي به تازههاي علمي تلاش نمايند.
حضرت علي(ع) ميفرمايند: (( سزاوار است انسان عاقل رأي خردمندان را به رأي خود بيفزايد و دانش علما را بر دانش خويش اضافه كند و كسي كه در آموخته هاي خود بسيار بينديشد دانش خود را استوار ساخته و به فهم مطالبي كه نميفهمد نائل ميگردد)) امام صادق (ع) نيز طالبان علم واقعي را كساني ميدانند كه علم را براي فهميدن و تعقل كردن فرا ميگيرند.
1- اثبات الهداه- علامه حلي-جلد (1)-صفحه هاي 46 و 47 و 136.
2- اصول كافي- ابي جعفربن يعقوب بن اسحاق كلني رازي- جلد (1)- صفحههاي 13 و 48 جلد(2)- صفحه 89
3- بحارالانوار- علامه محمد تقي مجلسي- جلد(1) صفحه هاي 43، 52، 64، 118- جلد (17) صفحه216.
4- تحف العقول- ابومحمد حراني- احمد جنتي- صفحه هاي 47، 89، 96 ، 171 و 387.
5- تفسر برهان- صفحه 1228.
6- سفينه البحار- شيخ عباس قمي- صفحه هاي 84 و 382.
7- شرح ابن الحديد- جلد 20- صفحه 289 كلمه 299.
8- غرر الحكم و درر الكلم- عبدالواهب آمدي- صفحه هاي 43 ، 484، 517، 546، 732، 58 و 428
9- فهرست غرر الحكم و درر الكمل- علامه حسن زاده آملي- صفحه هاي 42، 331، 267، 257 و 316.
10- قرآن كريم- سوره مباركه آل عمران- آيه 191.
11- قرآن كريم- سوره مباركه انبيا- آيه 10.
12- قرآن كريم- سوره مباركه رعد- آيه 11.
13- قرآن كريم- سوره مباركه زمر- آيه هاي 9 و 18
14- لئالي الاخبار- ابن ابي جمهور- 192
15- مجموعه ورام- جلد (2)- صفحه هاي 187 و 310.
16- مستدرك الوسائل- جلد(2)- صفحه هاي 187 و 310.
17- مشكوه الانوار- صفحه 135
18- نهج البلاغه – ملا فتح ا... صفحه 450
19- نهج البلاغه-سيد علينقي فيض الاسلام- صفحه هاي 817 ، 922 و نامه 31
وسائل الشيعه- حر عامل- جلد (5)- صفحه 37.