بز

پدیدآوراحمد جمالی

نشریهدائرة المعارف قرآن

شماره نشریهجلد 5

تاریخ انتشار1388/02/05

منبع مقاله

share 938 بازدید

بز

واژه «مَعْز» به معناى بز در قرآن فقط يك بار (انعام/ 6‌، 143) به كار رفته است؛ اما واژه «غَنَم» به معناى گوسفند كه شامل بز نيز مى‌شود[63] در سه جاى قرآن به كار رفته، و همين‌طور در آيات فراوانى در ضمن واژه «اَنعام»* (بز، ميش، گاو و شتر) به بز و فوايد آن اشاره شده است؛ همچنين بز از موارد قربانى است كه در قرآن با واژه‌هاى «هَدْى» و «نُسُك» (بقره/2، 196) به آن اشاره شده است. (‌=>‌قربانى)
قرآن ضمن تصريح به حلال بودن گوشت بز (انعام/ 6‌، 143) آن را در كنار چارپايان ديگر، از‌نعمتهاى بزرگ و پرفايده خداوند شمرده (غافر/40، 79 ـ 80) و توجه به آنها را موجب پى‌بردن به تدبير الهى دانسته است. (مؤمنون/23،21)[64]
بز، قبل از ظهور اسلام در بين عربهاى حجاز مورد توجه بوده و بر اثر فوايد گوناگونى كه براى آنان داشت به عنوان يكى از اركان اقتصادى جامعه محسوب مى‌شد. از گوشت و پيه بز براى خوردن، از شير آن براى نوشيدن و ساختن پنير، كره، ماست و ...، از موى آن براى ساختن وسايل خانه و لباس و بالاخره از پوست آن براى ساختن چادر صحرايى، نيام شمشير، مشك آب، دلو، سفره طعام، خورجين و ... استفاده مى‌شد[65]، افزون بر اين برخى به مطالعه در فوايد پزشكى اين حيوان پرداخته و براى هريك از اجزاى بز خواصى معرفى كرده‌اند كه موجب حفظ سلامت انسان يا شفاى برخى امراض وى مى‌گردد.[66]چون بز نسبت به ميش هم علف كمترى مى‌خورد و هم شير و پيه بيشترى دارد[67] بيابان‌نشينان به نگهدارى و پرورش آن علاقه بيشترى داشتند.

احكام فقهى بز:

1. در دوران جاهليت، عربها به تقليد از پدرانشان، احكام خاصى براى بعضى از حيوانات و از جمله بز قرار داده و آن احكام را به خداوند نسبت مى‌دادند (مائده/ 5‌، 103؛ انعام/6‌، 138) و در نتيجه آن احكام، گاهى خوردن گوشت برخى چارپايان حلال گوشت را حرام مى‌دانستند. خداوند ضمن باطل دانستن اين احكام، اعتقاد به آنها را جاهلانه شمرده و صدور آنها از طرف خويش را نفى كرده است: «و مِنَ الاَنعـمِ حَمولَةً وفَرشـًا كُلوا مِمّا رَزَقَكُمُ اللّهُ... ثَمـنِيَةَ اَزوج مِنَ الضَّأنِ اثنَينِ ومِنَ المَعزِ اثنَينِ قُل ءالذَّكَرَينِ حَرَّمَ اَمِ الاُنثَيَينِ اَمَّا اشتَمَلَت عَلَيهِ اَرحامُ الاُنثَيَينِ نَبِّـونى بِعِلم اِن كُنتُم صـدِقين * ومِنَ الاِبِلِ اثنَينِ و مِنَ البَقَرِ اثنَينِ...» . (انعام/6‌، 142 ـ 144) بسيارى از مفسران مراد از واژه «فَرشاً» را كه كنايه از حيوانات كوچك و غير باركش است يا همان بز و ميش دانسته يا حداقل بز و ميش را از مصاديق آن به حساب آورده‌اند.[68] در اين صورت دو آيه بعدى تفصيل «حَمولَةً و فَرشاً» خواهد بود.
در اين دو آيه به شمارش چارپايان حلال گوشت، تحت 4 عنوان ميش، بز، شتر، و گاو پرداخته شده و مجموع آنها به عنوان 8 زوج معرفى شده است. كلمه «زوج» در زبان عربى به دو صورت به كار مى‌رود: الف. به هر يك از نر و ماده به تنهايى يك زوج گفته مى‌شود كه در نتيجه مجموع نر و ماده دو زوج مى‌شوند، زيرا نر، زوجِ ماده و ماده، زوجِ نر است. ب. به مجموع نر و ماده، يك زوج گفته مى‌شود.[69]
مفسران گفته‌اند كه مراد از «... و مِنَ المَعزِ اثنَينِ...» همانند ديگر موارد مذكور در آيه (ميش، شتر و گاو) بز نر و بز ماده است[70]، بنابراين كلمه «زوج» در آيه به معناى نخست به كار رفته و مراد از 8 زوج، 8 فرد است؛ اما در روايتى از امام‌صادق(عليه السلام)در ذيل اين آيه منظور از «...ومِنَ المَعزِ اثنَينِ...» بز اهلى و بز وحشى دانسته شده[71] و در اين صورت كلمه «زوج» در آيه به معناى دوم به كار رفته است، زيرا بز نر و مادّه اهلى يك زوج، و بز نر و ماده وحشى يك زوج بوده و مجموع آنها دو زوج مى‌شود. در اين صورت 8 زوج مذكور در آيه شامل 16 فرد خواهد بود.[72]
2. در دوران جاهليت، خوردن جنين چارپايان را در صورتى كه زنده به دنيا مى‌آمد براى مردان حلال و براى زنان حرام مى‌دانستند؛ ولى اگر مرده به دنيا مى‌آمد، هم براى مردان و هم براى زنان حلال مى‌دانستند: «و‌قالوا ما فى بُطونِ هـذِهِ الاَنعـمِ خالِصَةٌ لِذُكورِنا ومُحَرَّمٌ عَلى اَزوجِنا واِن يَكُن مَيتَةً فَهُم فيهِ شُرَكاءُ...» (انعام/6‌، 139)، ازاين‌رو خداوند پس از بيان حليت گوشت چارپايان براى زدودن هر نوع شبهه‌اى، به حلال‌بودن جنين آنها نيز تصريح مى‌فرمايد: «اَمَّا‌اشتَمَلَت عَلَيهِ اَرحامُ الاُنثَيَينِ...» .(انعام/ 6‌، 143)
3. گرچه خوردن پيه بز و ديگر چارپايان در اصل حلال است؛ اما خداوند مقدارى از پيه آنها را بر يهوديان حرام فرموده بود: «و مِنَ البَقَرِ والغَنَمِ حَرَّمنا عَلَيهِم شُحومَهُما اِلاّ ما حَمَلَت ظُهورُهُما اَوِ الحَوايا اَو مَا اختَلَطَ بِعَظم» . (انعام/6‌،146) علت اين تحريم، بعضى از گناهان بنى‌اسرائيل بود: «ذلِكَ جَزَينـهُم بِبَغيِهِم» . (انعام/6‌،146)
4. يكى از واجبات حجّ، قربانى كردن است: «فَمَن تَمَتَّعَ بِالعُمرَةِ اِلَى الحَجِّ فَمَا استَيسَرَ مِنَ الهَدىِ» . (بقره/2،196) براى قربانى كه در قرآن با واژه «هَدْى» به آن اشاره شده مى‌توان هر يك از چارپايان مذكور (ميش، بز، گاو و شتر) را برگزيد، گرچه فقها بهترين قربانى را شتر و سپس گاو دانسته‌اند. بز قربانى بايد داراى شرايطى مانند سلامت جسمانى و ورود به سن دو سالگى بوده، مستحب است نر و فربه باشد.[73]

فوايد بز:

خداوند، بز و چارپايان ديگر را داراى فوايد و منافع فراوانى براى انسان مى‌داند: «و اِنَّ لَكُم فِى الاَنعـمِ لَعِبرَةً» . (مؤمنون/ 23، 21) در برخى آثار تلاش براى شمارش فوايد و خصوصيات گوناگون اين حيوان ديده مى‌شود.[74]
همچنين توجه به نعمتهاى خداوند از قبيل چارپايان، انسان را به سوى تقوا و اطاعت از او سوق مى‌دهد. «واتَّقُوا الَّذى اَمَدَّكُم بِما تَعلَمون * اَمَدَّكُم بِاَنعـم وبَنين» . (شعراء/26، 132 ـ 133) از جمله فوايد بز كه در قرآن به آنها تصريح شده عبارت است از: استفاده از گوشت و پيه بز براى خوردن: «... و مِنها تَأكُلون» (نحل/16،5)، استفاده از شير آن براى نوشيدن: «... نُسقيكُم مِمّا فى بُطونِها...» (مؤمنون/ 23، 21)، استفاده از پوست آن براى ساختن خيمه صحرايى: «... و جَعَلَ لَكُم مِن جُلودِ الاَنعـمِ بُيوتـًا تَستَخِفّونَها يَومَ ظَعنِكُم ويَومَ اِقامَتِكُم...» (نحل/16، 80) و استفاده از موى بز براى ساختن وسايل منزل و لباس: «... و اَشعارِها اَثـثـًا و مَتـعـًا اِلى حين» . (نحل/ 16، 70)

منابع

التبيان فى تفسير القرآن؛ جامع البيان عن تأويل آى القرآن؛ الجامع لاحكام القرآن، قرطبى؛ حيات الحيوان الكبرى؛ روض‌الجنان و روح الجنان؛ زادالمسير فى علم التفسير؛ سلسلة الينابيع الفقهيه؛ عجائب المخلوقات و‌الحيوانات و غرائب‌الموجودات؛ الكافى؛ كتاب الحيوان؛ مجمع‌البيان فى تفسير القرآن؛ الميزان فى تفسيرالقرآن.
احمد جمالى



[63]. مجمع‌البيان، ج‌4، ص‌581‌؛ حياة الحيوان، ج‌2، ص‌148.
[64]. الميزان، ج‌15، ص‌23.
[65]. الحيوان، ج‌5‌، ص‌485‌ـ‌486.
[66]. حياة الحيوان، ج‌2، ص‌148؛ عجائب المخلوقات، ج‌2، ص‌406.
[67]. الحيوان، ج‌5‌، ص‌476، 488؛ حياة الحيوان، ج‌2، ص‌148.
[68]. جامع‌البيان، مج‌5‌، ج‌8‌، ص‌85‌؛ التبيان، ج‌4، ص‌297؛ تفسير‌قرطبى، ج‌7، ص‌74.
[69]. تفسير قرطبى، ج‌7، ص‌75.
[70]. جامع‌البيان، مج5‌، ج8‌، ص‌86‌ـ‌87‌؛ مجمع‌البيان، ج‌4، ص‌181؛ زادالمسير، ج‌3، ص‌138.
[71]. الكافى، ج‌8‌، ص‌226.
[72]. روض الجنان، ج‌8‌، ص‌68‌.
[73]. سلسلة الينابيع، ج‌30، ص‌442‌ـ‌444، «الدروس».
[74]. حياة‌الحيوان، ج‌2، ص‌148؛ عجائب المخلوقات، ج‌2، ص‌405.

مقالات مشابه

شگفتی‌های آفرینش شتر از منظر قرآن و علم

نام نشریهقرآن و علم

نام نویسندهابراهیم رضایی آدریانی, محمد جواد اسکندرلو

شگفتی‌های آفرینش مورچه از منظر قرآن، نهج‌البلاغه و علم

نام نشریهقرآن و علم

نام نویسندهسیدعلی‌اکبر ربیع نتاج, سیده‎فاطمه سلیمی, سیده‌لیلا میرزایی

نماد عنکبوت و زنبور عسل در قرآن و مثنوی

نام نشریهمطالعات قرآنی

نام نویسندهمهدی ممتحن, فاطمه قربانی

چهار پايان اهلي در قرآن و ياسين

نام نشریهبینات

نام نویسندهصدیقه ملک لو

آشنائی با یک تولید کننده از منظر قرآن کریم

نام نشریهفصلنامه قرآنی كوثر

نام نویسندهسیدمحمدرضا علاء‌الدین

رفتار با حیوان آزمایشگاهی از منظر قرآن

نام نشریهاخلاق و تاریخ پزشكی

نام نویسندهمحمد کرمی, حامد نقی‌زاده

تکلم و گفت و گوی حیوانات در قرآن کریم

نام نشریهلسان مبین

نام نویسندهعلی نظری, علی باقر طاهری‌نیا, مریم بخشی

بقر (گاو)

نام نویسندهاباذر بشیرزاده, محمدحسین امین