فتوحات رازى

پدیدآورحسن حکیم باشی

نشریهفصلنامه پژوهشهای قرآنی

تاریخ انتشار1388/01/26

منبع مقاله

کلمات کلیدیفصل الخطاب

share 1990 بازدید
فتوحات رازى

حسن حكيم‏باشى

محدث، متكلّم، مفسّر ارجمند شيعى، علاّمه، قدوة المفسّرين، جمال الدين ابوالفتوح حسين بن على خزاعى رازى از پرچم‏داران و طلايه‏داران تفسير كلام الهى است، اثر عمده وى تفسير گران ارج "روض الجِنان و رَوْح الجنان" يكى از پنج تفسير مهم كهن به زبان پارسى و كهن‏ترين تفسير پارسى به زبان شيعى است. همچنين روض الجَنان را مى‏توان از تأثيرگذارترين متون و منابع در غنا و شكوفايى و بالندگى زبان شيرين فارسى دانست. اهميّت و جايگاه بلند اين اثر ارزشمند را مى‏توان از رهگذر بررسى و نگرش چند سويه و مطالعه ابعاد گوناگون آن دريافت؛ از جمله برخى از نقاط درخشان و درس‏آموز تأليف و مؤلف را مى‏توان چنين برشمرد:
يك. در پيش گرفتن بهترين رويكرد تفسيرى در شرح و توضيح و تفسير آيات قرآن و مبهمات و پيچيدگى‏هاى كلام وحى با روش جامع و همه‏نگر، به دور از پرداختن يك سويه و محدود به يكى از جنبه‏هاى ادبى يا عرفانى يا روايى؛ چنان كه روش معمول تفاسير عصر وى بوده است. و اين چنين بوده كه تفسير وى را در شمار تفاسير جامع شمرده‏اند؛ و بايد گفت نه تفسير، كه دائرةالمعارفى از دانشهاى دينى - قرآنى از خود به يادگار نهاده است.
دو. دفاع روشنگرانه و مجاهدانه از باورها و اعتقادات و مبانى كلامى شيعى با روشى استوار و علمى با وجود نامساعد بودن فضاى عصرى و چيرگى انديشه مخالف در صحنه و اين همه در عين سپردن راه اعتدال و پرهيز از افراط و تفريط.
سه. اهميّت دادن به روش گفتمان دينى در قالب احتجاجات و استدلالات متقن كلامى، فقهى و تفسيرى.
چهار. تأثيرگذارى علمى در حوزه گسترش دانش علمى - تفسيرى و توليد انديشه دينى. چنان كه مهم‏ترين تفاسيرى كه پس از وى به نگارش درآمده‏اند تا اندازه زيادى از وى تأثير پذيرفته و وامدار نوآورى‏ها و خلاّقيت‏هاى علمى وى بوده‏اند.
پنج. رسالت محورى و تكليف‏گرايى. چنان كه به جاى نگاشتن تفسير خود به زبان عربى كه معمول‏تر و مقبول‏تر بوده و وجاهت و وزانت بيشترى مى‏آورده، به نگارش تفسير پارسى دست يازيده است. او خود در اين‏باره مى‏نويسد:
پس چون جماعتى از دوستان و بزرگان از اماثل و اهل علم و تديّن اقتراح كردند كه در اين باب جمعى بايد كردن، چه اصحاب ما را تفسيرى نيست مشتمل بر اين انواع، واجب ديدم اجابت كردن ايشان و وعده دادن به دو تفسير؛ يكى به پارسى و يكى به تازى؛ جز كه پارسى مقدم شد بر تازى؛ براى آن كه طالبان اين، بيشتر بودند و فايده هر كسى بدو عام‏تر بود". (روض‏الجنان، جلد 50/1)
هم از اين‏رو هر گاه و به هر بهانه، مناسب مى‏بيند، بناى وعظ و زجر و ترهيب و ترغيب مى‏گذارد و به داستان‏هاى قرآنى در همين راستا عنايت ويژه مبذول مى‏دارد چنان كه اسلوب تبليغى قرآن نيز همين گونه است.
شش. تلاش نيك‏فرجام در جهت بازتاباندن زيبايى و شيوايى و بلاغت و فصاحت كلام وحى در خلعت زبان فاخر پارسى، به يمن كوشش سترگ و بشكوه در تأليف متنى با غناى ادبى درخور توجه و بهره‏ورى از واژه‏هاى استوار و نغز و گاه ابتكارى، چندان كه از رهگذار اين تلاش خجسته، متنى والا و بنيادين در ميان متون و نبشته‏هاى پارسى برجاى نهاده و گامى بلند در راستاى غنا و پيشبرد درّ درى برداشته است.
نقاط روشن بسيارى در اين گرامى‏نامه مى‏توان ديد، كه در مجموع آن را اثرى معيار و الگو مى‏نمايد، چنان كه به راستى بايد تراز تفسيرش نام كرد و مؤلّف جليل وى را قدوة المفسّرين خواند.

لزوم معرفى تفسير به جهان اسلام

تكريم و تعظيم مردانى بزرگ چونان صاحب روض‏الجنان وظيفه بايسته اهل دانش و پژوهش و فرهنگ است. اين مهم هم اينك در گستره مرزهاى كشورى و در فراخناى ادب پارسى با برگزارى كنگره بزرگداشت شيخ ابوالفتوح رازى به گونه‏اى بايسته و شكوهمند فراهم آمده است، كه دست بانيان و گردانندگان آن مريزاد.
امّا به نظر مى‏رسد معرّفى انديشه‏ها و ديدگاه‏هاى انديشمند علاّمه رازى، بويژه تفسير گرانقدر وى به جهان اسلام و عرب‏زبانان نيز بايسته و شايسته است.
در همين جا فرصت را غنيمت شمرده پيشنهاد ترجمه متن كامل يا گزيده اين اثر ارجمند به زبان عربى را مطرح مى‏سازيم بدين گونه، افزون بر بهره‏ورى امّت اسلامى در سراسر جهان اسلام از اين ميراث تفسيرى، گامى در خور و شايسته در راستاى شناساندن تلاش‏ها و مجاهدت‏هاى علمى - قرآنى عالمان شيعى برداشته مى‏شود. بويژه با توجه به اين حقيقت مبرهن كه تفسير بنام و پرآوازه مفاتيح الغيب فخر رازى در مضمون و محتوا و همچنين سبك و سياق وامدار و برگرفته از اين تفسير است.
فصلنامه پژوهشهاى قرآنى كه پژوهشهاى موضوعى و در قالب ويژه‏نامه‏ها را از آغاز تا امروز وجهه همّت خويش گردانيده؛ همواره به موضوعات بنيادين دانش و انديشه دينى پرداخته و از مناسبت محورى و مقطعى‏نگرى پروا داشته است، امّا تكريم بزرگانى چونان شيخ بزرگوار، علامه رازى را وظيفه‏اى بايسته و درخور اهميّت و شايسته اختصاص شماره‏اى ويژه مى‏داند. چنان كه در شماره‏هاى گذشته خود نيز از پيشينيان عرصه تفسير و دانش قرآنى، امين‏الاسلام طبرسى، و از معاصران، حضرت امام خمينى، علامه طباطبايى و علامه مطهرى - رحمت‏اللَّه عليهم اجمعين - را مورد تكريم قرار داده و شماره‏اى ويژه به آراء و انديشه‏هاى قرآنى هر يك اختصاص داده است.
اينك نيز در راستاى رسالت قرآنى خويش اين ويژه‏نامه را عرصه مى‏دارد. در ميان انبوه محورهاى مورد بحث و كنكاش گاه پر قيل و قال پيرامون شخصيت، زندگى، آثار و انديشه‏هاى ابوالفتوح، از پرداختن به محورهاى كم‏اهميّت پروا كرده‏ايم؛ محورهايى مانند شرح زندگى، خاندان، تاريخ دقيق تولد و درگذشت، محل دقيق دفن وى، نام دقيق تفسير، تفاسير تأثيرگذار يا تأثير پذيرفته، سبك نگارش و نثر، تاريخچه تصحيح و چاپ و... بر اين باوريم كه چالش در اين زمينه‏ها نه تكريمى از مفسّر به شمار مى‏آيد و نه غبارى از چهره قرآن و تفسير مى‏زدايد. امّا محورهايى را كه پنداشته‏ايم بايستگى بيشترى داشته، با هدف اصلى مفسّر همگام‏تر است در حدّ بضاعت خويش به مطالعه و بررسى نشسته‏ايم.

مقالات مشابه

تشیع اعتدالی و بازتاب آن در تفسیر شیعی

نام نشریهتحقیقات علوم قرآن و حدیث

نام نویسندهمرتضی ایروانی نجفی, محمدحسن شاطری احمد آبادی

اسماء و صفات الهی در تفسیر ابوالفتوح رازی

نام نشریهقرآن در آینه پژوهش

نام نویسندهاکبر فایدئی, سیفعلی زاهدی‌فر

اسماء و صفات الهی در تفسیر ابوالفتوح رازی

نام نشریهقرآن در آینه پژوهش

نام نویسندهاکبر فایدئی, سیفعلی زاهدی‌فر

گلگشتی در تفسیر روض الجنان

نام نشریهآینه پژوهش

نام نویسندهمحمدرضا پاک

کلام «اهل اشارت» در تفسیر روض الجنان

نام نشریهآینه پژوهش

نام نویسندهجویا جهانبخش